مکتب امام باقر(ع)،الگوی حوزه پیشرو و سرآمد

احمد شرفخانی، فعال فرهنگی نوشت: در ایام شهادت حضرت امام محمد باقر (ع)، فرصتی فراهم شد تا به نقش بنیادین حضرت در تشکیل یک مکتب جامع علمی، فرهنگی و معنوی جامع نگاه کنیم. امام باقر (ع) چون خورشیدی روشن در تاریکی روزگار، نور الهی را بر جامعه اسلامی می‌تاباندند. درخشش معنوی‌شان به حدی رسیده بود که حتی دشمنان نیز در مقابل شأن آن حضرت تعظیم می‌کردند.

در این راستا، پیام اخیر مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) به همایش صد سالگی حوزه علمیه قم، فرصتی مهم برای بازنگری در نقش و مسئولیت حوزه‌های علمیه در عصر حاضر فراهم کرده است. این مسئولیت، در واقع همان رویکردی است که امام باقر (ع) در قرون اول هجری با تشکیل دانشگاه اسلامی مدینه و تربیت یارانی چون جابر جُعفی، عبدالله بن ابی بکر و ربیعة بن ابی عبدالرحمن، آن را آغاز کردند.

بنابراین، مکتب امام باقر (ع)، الگویی والا و نظام‌مند برای شکل‌گیری حوزه علمیه‌ای پیشرو و سرآمد است که بتواند در مقابل تحریف‌های فرهنگی، انحرافات فکری و چالش‌های تمدنی امروز، اسلام حقیقی را بشناساند و تمدن اسلامی نوینی را رقم بزند.

۱. مکتب باقرالعلوم (ع):

امام باقر (ع) با توأمی علم و اخلاق، تفسیر و تبلیغ، مناظره و تدوین حدیث، اسلام حقیقی را در مقابل جریان‌های انحرافی گسترش دادند و با علم الهی حوزه علمیه جامع و گسترده‌ای بر مبنای مکتب انسان‌سازی شکل داد و زمینه را برای ظهور تمدن اسلامی فراهم کردند.

در این زمینه، امام باقر (ع) فرمودند:
"نَحْنُ خُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ وَ نَحْنُ تَرَاجِمَةُ وَحْيِ اللَّهِ وَ نَحْنُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَى مَنْ دُونَ السَّمَاءِ وَ مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ ؛
ما خزانه‌دار علم خداییم، ما مترجم وحی خداییم. ما حجت رسا هستیم بر هر کس در زیر آسمان و روی زمین است."

این شخصیت جامع و جذاب امام، الگویی ارزشمند برای حوزه علمیه امروز است؛ مرکزی که نه تنها دانش الهی را منتقل کند، بلکه روحانیتی با ایمان، متواضع و مجاهد بسازد.

همان‌گونه که مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) در پیام خود در رابطه با مرکز تربیت نیروی مهذّب و کارآمد برای هدایت دینی و اخلاقیِ جامعه، فرمودند:
"حوزه موظّف به «بلاغ مبین» است... دامنه‌ی این بلاغ، گستره‌ی عظیمی است از معارف والای توحیدی تا وظایف شخصی شرعی، و از تبیین نظام اسلامی تا سبک زندگی و محیط زیست و..."

"تهذیب، ضرورت دیگری در کنار تعلیم است. تهذیب به معنیِ منزوی‌پروری نیست. بخش عمده‌ای از گستره‌ی فعّالیّت مجاهد فرهنگی، دعوت به تهذیب نفْس و اخلاق اسلامی است، و این بدون برخورداریِ دعوت‌کننده از آنچه بدان دعوت می‌کند، کاری بی‌اثر و بی‌برکت است."

۲. احیای هویت و انسجام شیعه:

امام محمد باقر (ع) با وجودی معنوی و بصیرانه، به شیعه مولا علی علیه‌السلام شکل و ساختار مخصوص دادند و هویت و انسجام آن را مشخص کردند. این تحول، از یک گروه واکنشی به یک جریان فرهنگی و علمی مستقل و متعهد تبدیل شد. ایشان با تربیت شاگردانی متخصص، اسلام حقیقی را در مقابله با انحرافات فکری و اعتقادی گسترش دادند.

مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) در پیام اخیر خود به حوزه فرمودند:
"آنچه مهم است، آشنایی با فضای فکر و فرهنگ جامعه و ایجاد تناسب میان آورده‌های تبلیغی با واقعیّتها در میان مردم بویژه جوانان است."

این دیدگاه، نشان می‌دهد که حوزه علمیه امروز هم باید از مکتب امام باقر (ع) الگو بگیرد و نه تنها دانش را منتقل کند، بلکه با رصد روزآمد فضای فکری و فرهنگی، لحظه به لحظه با تناسب‌سازی در مقابل انحرافات فرهنگی و تمدنی امروز، جلوه‌گاه انسجام تمدن اسلامی باشد.

۳. فقه عقلی:

امام باقر (ع) با وجود منع نوشتن حدیث در آن زمان، با رویکردی عقلی و منطقی، به مقاومت فرهنگی پرداختند. ایشان به شاگردانشان دستور دادند که از راه عقل با جریان‌های انحرافی مناظره کنند و بر اساس مباحث عقلایی امر تبلیغ را گسترش دادند و با این موضوع، زمینه‌ساز انتشار فقه عقلی و منطقی در مکتب امامی شدند.

مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) در پیام اخیر خود فرمودند:
"فقه، پاسخ دین به نیازهای عملی فرد و جامعه است. با عقلانیّت تحوّل‌یافته‌ی نسل‌ها، این پاسخ‌گویی باید امروز بیش از گذشته دارای پشتوانه‌ی فکری و علمی استوار و در عین حال قابل فهم و هضم باشد."

این سخن، دقیقاً همان رویکرد منطقی و استدلالی امام باقر (ع) است که با استفاده از زبان عصر بر مبنای عقل و منطق، جریان‌های فکری منحرف را رد کردند. امروز نیز حوزه علمیه باید با استفاده از فناوری‌های روز و رسانه‌های نوین و فضای مجازی کارآمد و ادبیات عقلانی و منطقی روز نسبت به پاسخ‌گویی عملی فرد و جامعه در صحنه فعالانه حضور یابد.

۴. صحنه تبلیغ دین:

امام محمد باقر (ع)، در دورانی که امویان قدرت را در اختیار داشتند و جریان‌های فکری مختلف، اسلام را تحت تأثیر قرار داده بودند، با رویکردی نظام‌مند شامل تبلیغ، تدریس، مناظره، تفسیر قرآن، تدوین حدیث و تربیت نمایندگان تبلیغی، اسلام حقیقی را شناساندند و در مقابل انحرافات فکری و فقهی، موقعیت‌گیری روشن و محکمی داشتند.

مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) در پیام خود به همایش صدسالگی حوزه علمیه قم می‌فرمایند:
"تأکید می‌کنم که به صحنه‌ی تبلیغ دین هرگز به چشم یک میدان بی‌رقیب نباید نگریست و از مقابله با ابهام‌ها و مغالطاتی که پی‌درپی به صحنه فرستاده می‌شود، لحظه‌ای نباید غفلت کرد."

این سخن، ضرورت توجه ویژه به امر تبلیغ به عنوان یک امر اساسی در جهت تربیت تخصصی مبلغ و حضور فعال، هوشمندانه و برنامه‌مند حوزه در صحنه تبلیغ دین را برجسته می‌کند.

امام باقر علیه‌السلام با تربیت شاگردان و عناصر فعال ویژه تبلیغی در عرصه‌های مختلف، به‌صورت تخصص‌محور و نظام‌مند شاگردانی تربیت می‌کرد که در تاریخ و سیره ایشان نمونه‌های مختلفی وجود دارد.

مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) در پیام به حوزه‌های علمیه تأکید می‌فرمایند:
"در کنار تربیت نیرو برای بلاغ مبین، باید تربیت نیرو برای وظایف خاصّ در نظام و اداره‌ی کشور و نیز تربیت نیرو برای سامان دادن به درون حوزه‌ی علمیّه و انجام دادنِ وظایف آن نیز مورد توجّه قرار گیرد."

این دیدگاه، الگویی ارزشمند برای تربیت عالمان دین‌شناس است که در خطوط پیشرو مدیریتی در ابعاد مختلف فرهنگی و حکمرانی نظام اسلامی نیز حضور داشته باشند.

و اما در عرصه تبلیغ، مهم‌تر از همه، در نهضت علمی امام محمد باقر علیه‌السلام مبنا، توجه به جایگاه و مسائل و حل مشکلات مردم طراحی شده بود که سیره عملی حضرت در گره‌گشایی مشکلات مردم و حضور و ارتباط دائمی با آحاد مردم بود.

همان‌گونه که مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) می‌فرمایند:
"حوزه‌ی علمیّه برای حفاظت از اعتبار معنوی و وفاداری به فلسفه‌ی وجودی‌اش باید از مردم و جامعه و مسائل اساسی آن هرگز جدا نشود و جهاد را در همه‌ی گونه‌هایش در هنگام نیاز، وظیفه‌ی قطعی خود بداند.
...روحانیّت را پیش‌گام در میدان جهاد و حمایت از میهن و حمایت از مظلومان معرّفی کرده‌اند."

این دیدگاه، الگویی ارزشمند برای تربیت علمایی است که نه تنها دین را بشناسند، بلکه در مسائل اساسی جامعه، میدان جهاد و... پیشرو باشند.

۵. تمدن اسلامی؛ رسالت اصلی:

امام باقر (ع) با تشکیل حوزه علمیه جامع و دانشگاه اسلامی و انتشار علم الهی، زمینه را برای ظهور تمدن اسلامی فراهم کردند. این تمدن، بر پایه علوم الهی، اخلاق، عدالت و عبادت استوار بود.

همان‌گونه که مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) درباره جایگاه حوزه به‌عنوان قله‌ی نوآوری‌های تمدّنی و آینده‌نگری در چارچوب پیام جهانی اسلام می‌فرمایند:
"حوزه‌ی علمیّه در این بخش وظیفه‌ای ارزشمند بر دوش دارد، و آن در درجه‌ی اوّل، ترسیم خطوط اصلی و فرعی تمدّن نوین اسلامی است، و سپس تبیین و ترویج و فرهنگ‌سازی آن در جامعه است. این از جمله‌ی برترین مصادیق «بلاغ مبین» است."

بر این مبنا، حوزه علمیه امروز هم باید از مکتب حضرت باقرالعلوم (ع) الگو بگیرد و نه تنها در امر نشر دانش تلاش کند، بلکه با تدوین، تبیین و ترویج خطوط اصلی و فرعی تمدنی امروز، جلوه‌گاه تمدن اسلامی باشد.

در ادامه، ایشان فرمودند:
"حوزه باید به‌روز باشد؛ به طور دائم با زمان پیش برود، بلکه حتّی جلوتر از زمان حرکت کند."

این دیدگاه، ضرورت روزآمدی حوزه علمیه و سرآمدی آن در تمامی ابعاد را برجسته می‌کند. حوزه‌ای که نه فقط ذخیره‌دار علم باشد، بلکه رهبر و راهبر تمدن اسلامی نوین باشد.

نظام جامع برای رسیدن به حوزه علمیه پیشرو و سرآمد:

حوزه علمیه در عصر حاضر نیازمند نظامی جامع، بلندمدت و قابل اجرا است که در قالب چشم‌انداز مشترک، سیاست‌های علمی، فرهنگی، تبلیغی، حکمرانی و تمدن‌سازی است که باید راهبردها و راهکارها و برنامه‌ها و فعالیت‌ها بر اساس فناورانه و رسانه‌ای، فعالیت‌های مردمی و جامعه‌محور، هماهنگی‌های ملی و بین‌المللی، به‌صورت بلندمدت با برش برنامه و فعالیت سالانه با رصد عملکرد تدوین و اجرایی گردد. در این‌صورت به حوزه‌ای پیشرو و سرآمد تحقق پیدا خواهد کرد. البته تحقق این امر از رصد و سیاست‌گذاری و برنامه‌نویسی تا اجرا باید برای تک‌تک علما، روحانیون، مبلغین و طلاب نقش دقیق تعریف کرد./ پایان پیام