آزادگان، قهرمانانِ خاموش: روایتی از مقاومت زیر سایه قوانین نادیده گرفته‌شده
آزادگان قهرمانانی بودند که در سکوت اردوگاه‌ها، بلندترین فریادهای مقاومت را سر دادند.
عباس صفایی‌مهر، پژوهشگر تاریخ و عضو اندیشگاه روایت ایرانی نوشت: ۲۶ مرداد، سالروز بازگشت آزادگان سرافراز به میهن، یادآور یکی از تأمل‌برانگیزترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران است. این روز، تنها نقطه پایانی بر سال‌ها اسارت و شکنجه نبود، بلکه آغاز بازگویی حماسه‌ای بود که در پشت دیوارهای بلند اردوگاه‌های رژیم بعث، در سکوت خبری و در سایه قوانین بین‌المللی نادیده‌گرفته‌شده، رقم خورده بود. آزادگان، وارثان همان حماسه‌ای هستند که در جبهه‌های نبرد رقم خورد؛ اما نبرد آن‌ها، در محیطی بسته، در برابر شکنجه و در غیاب چشم‌های ناظر بین‌المللی ادامه یافت. این یادداشت، تلاشی برای تحلیل این نبرد پنهان و بررسی ابعاد حقوقی و انسانی آن است.
کنوانسیون ژنو: پیمانی که در اردوگاه‌های صدامیان شکسته شد
کنوانسیون سوم ژنو ۱۹۴۹، سندی بین‌المللی است که به منظور تضمین رفتار انسانی با اسیران جنگی تدوین شده است. این پیمان، که هر دو کشور ایران و عراق(رژیم حاکم بعث) نیز به آن متعهد بودند، به روشنی بر اصول بنیادینی همچون رفتار محترمانه و به دور از خشونت، تأمین نیازهای اولیه شامل غذا و بهداشت مناسب، عدم اجبار به کارهای نظامی یا تبلیغاتی، و حق ارتباط با خانواده و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ (ICRC) تأکید دارد. (کنوانسیون سوم ژنو، ماده ۱۳، ۱۷ و ۲۵).
رژیم بعثی عراق، با نقض آشکار و سیستماتیک این قوانین، از همان ابتدا اردوگاه‌ها را به جای مراکزی برای نگهداری موقت اسرا، به زندان‌هایی با شرایط غیرانسانی تبدیل کرد. گزارش‌های متعدد سازمان ملل و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، شهادت‌های زنده‌ای از نقض این حقوق اولیه را مستند کرده‌اند. این اسناد نشان می‌دهند که نه تنها اصول رفتاری انسانی رعایت نمی‌شد، بلکه اسرا به صورت مداوم تحت شکنجه‌های جسمی و روانی قرار داشتند و دسترسی کامل صلیب سرخ به تمامی آن‌ها – به ویژه در اردوگاه‌های مخفی – با موانع جدی روبرو بود. (گزارش دبیرکل سازمان ملل، S/16962، ص ۹).
از “اردوگاه” تا “زندان”: نقض حقوق اساسی اسیران
برخلاف تعریف کنوانسیون ژنو که اردوگاه اسرا را مکانی برای نگهداری موقت و محترمانه می‌داند، اردوگاه‌های رژیم بعث به زندان‌هایی با قوانین داخلی خشن و غیرانسانی تبدیل شده بودند. اسرا به صورت مداوم تحت انواع شکنجه‌های جسمی و روانی قرار داشتند. گزارش‌های متعدد آزادگان و بازرسان بین‌المللی، گواه این واقعیت تلخ است. کتک‌زدن‌های روزانه، سوزاندن بخش‌هایی از بدن، آویزان کردن اسرا از سقف و تحمل شرایط غیربهداشتی و سوءتغذیه شدید، تنها بخشی از جنایاتی بود که رژیم صدام مرتکب می‌شد. (رضا سیفی، اسرای جنگ در اسناد، ص ۴۵).
اما شاید تلخ‌ترین بعد این شکنجه‌ها، بعد روانی آن بود. رژیم بعث، اسرا را به عنوان ابزاری برای پروپاگاندا و جنگ روانی به کار می‌گرفت. آن‌ها با اجبار اسرا به انجام مصاحبه‌های تلویزیونی علیه کشورشان و انتشار اخبار جعلی در مورد شکست‌های ایران، تلاش می‌کردند روحیه آن‌ها را در هم بشکنند و آن‌ها را از هویت و آرمان‌هایشان تهی سازند. هدف این بود که حس تنهایی و بی‌اهمیتی را در آزادگان تقویت کنند. این جنگ روانی، در حقیقت نبردی برای از بین بردن هویت، باور و امید اسرا بود و در تعارض مستقیم با ماده ۱۷ کنوانسیون ژنو قرار داشت که بر حفظ کرامت اسیران تأکید دارد. (کنوانسیون سوم ژنو، ماده ۱۷).
روایت مقاومت: جبهه‌ای در دل اسارت
در دل این فضای رعب و وحشت، آزادگان ایرانی با هوشمندی و ایمانی بی‌نظیر، جبهه‌ای جدید گشودند؛ جبهه‌ای در دل اسارت. آن‌ها با تبدیل اردوگاه‌ها به سنگرهایی برای مقاومت فرهنگی، نظامی و مذهبی، نقشه‌های دشمن را خنثی کردند. این مقاومت، صرفاً واکنشی منفعلانه به شکنجه‌ها نبود، بلکه یک راهبرد فعال برای بقا و حفظ کرامت انسانی بود. تشکیل کلاس‌های درسی برای آموزش زبان‌های خارجی و مباحث علمی، برپایی جلسات تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه، و برگزاری مراسم‌های مذهبی در خفا، نشان از اراده‌ای پولادین برای حفظ هویت ایرانی-اسلامی داشت. این اقدامات، نه تنها به حفظ سلامت روان اسرا کمک می‌کرد، بلکه وحدت و همبستگی آن‌ها را در برابر تفرقه و فشار دشمن تقویت می‌کرد.
این مقاومت، تا جایی پیش رفت که آزادگان با پنهان کردن ابزارهای ساده، اقدام به تولید مجلات و روزنامه‌های دست‌نویس در اردوگاه کردند و با استفاده از شبکه‌های مخفی، اطلاعات مهم را به خارج منتقل می‌کردند. آن‌ها ثابت کردند که حتی در سخت‌ترین شرایط، روحیه جهاد و مقاومت هرگز خاموش نمی‌شود. (مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، اسرای ایرانی در عراق، ص ۱۲۰).
نقش نهادهای بین‌المللی: میانجی‌گری در بستر مناقشه
در میان این هیاهوی جنگ و شکنجه، نهادهای بین‌المللی همچون کمیته بین‌المللی صلیب سرخ (ICRC) و سازمان ملل متحد، تلاش کردند تا به وظایف خود در قبال اسیران جنگی عمل کنند. وظیفه اصلی صلیب سرخ، نظارت بر اجرای کنوانسیون‌های ژنو و فراهم کردن امکان ارتباط اسرا با خانواده‌هایشان بود. با این حال، گزارش‌های خود این نهادها نشان می‌دهد که آن‌ها با موانع جدی روبرو بودند. رژیم بعث با کارشکنی‌های متعدد، اجازه دسترسی کامل به تمامی اردوگاه‌ها را نمی‌داد، اردوگاه‌های مخفی ایجاد کرده بود و تعداد واقعی اسیران را پنهان می‌کرد. (اسناد کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، آرشیو دیجیتال).
این شرایط، به صلیب سرخ اجازه نداد که بتواند به طور کامل و مؤثر از حقوق اسیران ایرانی دفاع کند. گزارش‌های سازمان ملل نیز با وجود محکوم کردن بدرفتاری‌ها، در عمل نتوانستند به تغییر اساسی در وضعیت اردوگاه‌ها منجر شوند. این امر نشان می‌دهد که در مواقعی که یک دولت به صورت سیستماتیک قوانین بین‌المللی را نادیده می‌گیرد، نهادهای جهانی با محدودیت‌های قابل توجهی در اجرای مأموریت خود روبرو هستند. با این وجود، همین حضور محدود آن‌ها و تلاش برای ثبت و ارسال اخبار، تنها کورسوی امید برای خانواده‌های چشم‌انتظار و تنها سند بین‌المللی برای ثبت جنایات رژیم بعث بود.
میراث آزادگان، قهرمانانِ خاموش
۲۶ مرداد، تنها روزی برای بازگشت اسیران نبود، بلکه روزی برای به رسمیت شناختن قهرمانی خاموش هزاران آزاده‌ای است که در تاریک‌ترین شرایط، از هویت، ایمان و کرامت خود دفاع کردند. آن‌ها با مقاومت در برابر نقض آشکار قوانین بین‌المللی، به جهانیان نشان دادند که حتی در اسارت، انسانیت شکست‌ناپذیر است. داستان آزادگان، فقط روایت یک دوره تاریخی نیست، بلکه درسی برای نسل‌های آینده است که چگونه می‌توان در برابر ظلم و بی‌قانونی، با تکیه بر ایمان، وحدت و مقاومت، پیروز شد.
آزادگان قهرمانانی بودند که در سکوت اردوگاه‌ها، بلندترین فریادهای مقاومت را سر دادند. امروز، میراث گران‌بهای آن‌ها نه تنها در خاطرات، بلکه در اسناد و روایات تاریخی ثبت شده است تا گواهی باشد بر جنایات جنگی رژیم بعث و درسی ماندگار برای تمام آزادی‌خواهان جهان. آن‌ها ثابت کردند که حتی اگر قوانین نادیده گرفته شوند، ارزش‌های انسانی هرگز از بین نخواهند رفت.
فهرست منابع
منابع داخلی
سیفی، رضا.(۱۳۹۸).اسرای جنگ در اسناد: روایت پنهان از نقض حقوق بین‌الملل.تهران: انتشارات روایت فتح. (ص ۴۵).مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.(۱۳۸۵).اسرای ایرانی در عراق: گزارش‌های منتشرنشده از صلیب سرخ و سازمان ملل.تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. (ص ۱۲۰).نوری، علی.(۱۳۹۹).روایت‌های ناگفته: تأثیرات روانی و اجتماعی اسارت بر آزادگان.مجله مطالعات معاصر جنگ، دوره ۱۰، شماره ۳، ص ۱۲-۳۰.
منابع بین‌المللی و اسناد رسمی
سازمان ملل متحد.(۱۹۸۵).گزارش دبیرکل سازمان ملل در خصوص وضعیت اسرای جنگی ایران و عراق.سند شماره S/16962. (ص ۹).کمیته بین‌المللی صلیب سرخ.(۱۹۷۹).کنوانسیون سوم ژنو در خصوص رفتار با اسرای جنگی.پروتکل اضافی. (ماده ۱۳، ۱۷ و ۲۵).International Committee of the Red Cross. (2020). Digital Archives of the Iran-Iraq War. Geneva: ICRC Press.United Nations. (1988). Report on the situation of POWs during the Iran-Iraq War. New York: UN Publishing.
/پایان پیام
